در هر خانهای یک «قانون مادربزرگ» وجود دارد؛ قانونی که معمولاً با عباراتی مثل «من که سالها این کار را کردهام» یا «به من اعتماد کن» همراه است. یکی از این قوانین قدیمی درباره شستوشوی لباسها و پارچههاست؛ قانونی که نسلهاست از مادربزرگها به مادرها و از مادرها به ما رسیده: اینکه شستوشوی درست و موثر نه به شدت مالش و نه به مقدار زیاد شوینده بستگی دارد، بلکه به ترکیب صحیح آب گرم، زمان، و حرکت یکنواخت وابسته است. در نگاه اول شاید این توصیه کمی سنتی یا ساده به نظر برسد، اما IFLScience در گزارش تازه خود نشان میدهد که این «دانش خانگی قدیمی» درواقع توسط علم مدرن کاملاً تأیید شده است.
داستان از اینجا شروع میشود که دانشمندان همیشه تصور میکردند تمیز شدن الیاف پارچه مستقیماً به نقش شوینده و قدرت شیمیایی آن وابسته است، اما سالهای اخیر نشان داده که موضوع بسیار پیچیدهتر است. آنچه مادربزرگها با چشم غیرمسلح و بر اساس تجربه میفهمیدند، امروز در آزمایشگاهها با ابزارهای دقیق میکروسکوپی و مدلسازیهای سیالات اثبات شده است: گرمایش تدریجی آب و «توقف و حرکت آهسته» نیروهایی هستند که باعث میشوند لکهها از الیاف جدا شوند.
این همان «قانون مادربزرگ» مشهور است:
«آب را بگذار کمی گرم شود، شوینده را آرام اضافه کن، و بعد بگذار لباسها زمان بگیرند. عجله نکن!»
بهطور علمی، این قانون به پدیدهای به نام diffusion–driven cleaning مربوط میشود. در این فرآیند، مولکولهای شوینده و آب گرم به مرور به عمق الیاف نفوذ میکنند، ساختار لکه را شل میکنند، و اجازه میدهند حرکت ملایم لباسها در آب، لکه را بدون آسیب به بافت جدا کند. چیزی که نسلها در خانهها دیده شده، حالا پشتوانهاش معادلات فیزیک و شیمی است.
از سوی دیگر، تحقیقات جدید نشان میدهد که اضافهکردن شوینده بیشتر نهتنها لباس را تمیزتر نمیکند، بلکه گاهی نتیجه را بدتر میکند. مادربزرگها اغلب میگفتند: «پودر زیاد نریز، لباسها گچی میشود.» علم امروز میگوید: درست همینطور است. اگر مقدار شوینده زیاد باشد، آب نمیتواند آن را بهطور کامل حل کند یا بشوید، بنابراین بخشی از مواد روی الیاف باقی میمانند. این مواد نهتنها باعث کدری، بلکه موجب کاهش عمر پارچه نیز میشوند.
IFLScience همچنین به نکته مهم دیگری اشاره میکند: شستوشو با آب خیلی داغ همیشه بهترین انتخاب نیست. در بعضی الیاف، ساختار گرما را بهطور نامناسب توزیع میکند و باعث تغییر شکل پارچه میشود. مادربزرگها دقیقاً همین را با جملههایی مثل «این لباس را با آب خیلی داغ نشور، نخنما میشود» بیان میکردند. امروزه موادشناسها با دستگاههای طیفسنج و آزمایشهای پیچیده ثابت کردهاند که برخی الیاف مصنوعی و طبیعی به گرما حساساند و اگر آب بیش از حد داغ باشد، پیوندهای مولکولیشان ضعیف میشود.
یک بخش جذاب گزارش به موضوع میکروارگانیسمها میپردازد. دمای ۳۰ تا ۴۰ درجه – همان محدودهای که مادربزرگها آن را «گرم اما نه جوشان» مینامیدند – بهترین دما برای جدا کردن باکتریها، چربیهای بدن و گردوغبار است. این دما به شکل علمی اجازه میدهد پروتئینهای موجود در لکهها «دناتوره» شوند (منفصل شوند) و سریعتر از الیاف جدا شوند. نور آفتاب نیز که مادربزرگها راهکار دائمیاش بودند، امروز ثابت شده یک ضدعفونیکننده طبیعی فرابنفش است که باکتریها را بدون مصرف انرژی یا مواد شیمیایی از بین میبرد.
در نهایت، مهمترین بخش قانون مادربزرگها «زمان دادن به لباسهاست». عجلهکردن باعث میشود بسیاری از لکهها فرصت واکنش با شوینده را پیدا نکنند. فیزیک سیالات نشان میدهد که فرآیند جدا شدن لکه وابسته به زمان نفوذ و حرکت مولکولی است؛ درست همان چیزی که مادربزرگها از تجربه میدانستند: «بگذار کمی بخیسد، خودش تمیز میشود.»
گزارش IFLScience میگوید این سنتها درواقع مجموعهای از قوانین علمی ساده هستند که در طول دهها سال آزمون و خطا شکل گرفتهاند. مادربزرگها شاید فیزیک و شیمی نمیدانستند، اما نتیجه نهایی را بهخوبی مشاهده و ثبت کرده بودند. حالا علم مدرن فقط دارد توضیح میدهد چرا آن روشها اینقدر خوب جواب میدادند.