شعبدهبازی شاید در نگاه اول یک سرگرمی انسانی به نظر برسد؛ بازی ظریف بین سرعت دست، انحراف توجه، و توانایی جادوگر برای فریب ذهن مخاطب. اما اگر همین ترفندها را جلوی یک حیوان اجرا کنیم چه اتفاقی میافتد؟ آیا حیوانات که مغزهای سادهتر و ساختارهای شناختی متفاوتتری نسبت به انسان دارند، اصلاً متوجه این فریب میشوند؟ پژوهشها سالهاست تلاش میکنند پاسخی دقیق برای این سؤال پیدا کنند، اما یک ویدئوی تازهمنتشرشده از یک شعبدهباز و یک میمون سنجابی (Squirrel Monkey) نشان داده که ماجرا از آنچه فکر میکنیم بسیار جالبتر است. در این ویدئو، یک ترفند ساده ناپدید کردن خوراکی باعث میشود میمون نهفقط گیج و درمانده شود، بلکه واکنشی از شوک، دلخوری و ناباوری نشان دهد که بینندگان را همزمان هم خندانده و هم شگفتزده کرده است.
نکته جذاب اینجاست که واکنش این میمون تنها یک «تعجب ساده» نیست. این حیوان پس از ناپدید شدن خوراکی، چندین بار نگاهش را بین دستهای شعبدهباز جابهجا میکند، سرش را میچرخاند، دستش را جلو میبرد و سپس عقب میکشد؛ حرکاتی که دقیقاً شباهت زیادی به رفتار انسانها هنگام روبهرو شدن با یک ترفند غیرقابلتوجیه دارد. این رفتار نشان میدهد حیوان نهفقط انتظار داشت خوراکی در یک مسیر مشخص حرکت کند، بلکه وقتی خلاف انتظارش رخ داد، دچار نوعی شکست شناختی شد؛ وضعیتی که ذهن نمیتواند آنچه دیده را با قوانین آموختهشدهاش تطبیق دهد.
پژوهشهای علمی هم مدتهاست احتمال میدهند بسیاری از حیوانات — از میمونها گرفته تا طوطیها، سگها و حتی کلاغها — دارای نوعی مدل ذهنی از جهان هستند؛ مدلی که به آنها اجازه میدهد وقایع را پیشبینی کنند. وقتی این مدل نقض شود، مثلاً در ترفندهای مبتنی بر جابهجایی شیء یا پنهانسازی سریع، حیوان دچار همان سردرگمیای میشود که انسان تجربه میکند. در واقع شعبده روی حیوانات کمتر به معنای «جادو» و بیشتر به معنای درهمشکستن انتظارات ذهنی است.
آنچه ویدئوی میمون سنجابی را خاصتر میکند، شدت واکنش احساسی اوست. پس از اینکه خوراکی ناگهان «غیب» میشود، حیوان لحظهای کاملاً بیحرکت میماند، سپس با حالتی شبیه قهر یا ناراحتی به اطراف نگاه میکند؛ رفتاری که برخی دانشمندان آن را نشانهٔ وجود سطحی از پردازش هیجانی در حیوانات میدانند. به بیان دیگر، این موجود کوچک فقط گیج نشده؛ بلکه واقعاً ناراحت شده است که چیزی غیرقابلفهم رخ داده. این دقیقاً همان نقطهای است که بحث علمی جذاب میشود: آیا حیوانات میتوانند مفهوم «توقع نقضشده» را مانند انسان تجربه کنند؟
در سالهای اخیر، مطالعات متعددی با اجرای ترفندهای کلاسیک جابهجایی سریع (sleight of hand) روی حیوانات انجام شده و نتایج نشان میدهد برخی گونهها — بهویژه نخستیها و پرندگان باهوش — بهشکل چشمگیری از این ترفندها سردرگم میشوند. برخی پژوهشگران حتی معتقدند بررسی میزان فریبپذیری حیوانات از شعبده میتواند به دانشمندان کمک کند سطح درک فضایی، حافظه کاری و توجه انتخابی در گونههای مختلف را اندازهگیری کنند.
بهعبارت دیگر، چیزی که در ظاهر تنها یک ویدئوی بامزه در شبکههای اجتماعی است، در عمق خود نشانهای از پیچیدگی شگفتانگیز ذهن حیوانات محسوب میشود. این میمون کوچک با نگاه مات و حرکتهای آشفتهاش، همان سؤال قدیمی را زنده میکند: حیوانات چقدر جهان را میفهمند؟ و چه بخشهایی از واقعیت برای آنها «جادویی» به نظر میرسد؟