تا حالا چند بار در سکوت شب، فقط به ماه خیره شدهای و با خودت فکر کردهای آن بالا چه میگذرد؟ برای خیلی از ما، ماه همیشه یک گلوله سنگی سرد و خاموش بوده؛ جسمی مرده که فقط نور خورشید را منعکس میکند و کاری جز تزیین آسمان شب ندارد. اما کشف تازهای که دانشمندان منتشر کردهاند، این تصویر آشنا را بههم میریزد و یک سؤال بزرگ جلو چشممان میگذارد: واقعاً زیر پوست این قرص آرام و خاکستری چه اتفاقی در جریان است؟
پژوهشگران با استفاده از ترکیبی از دادههای گرانشی و حرارتی، به وجود یک توده عظیم و غیرعادی در اعماق زیر سطح ماه رسیدهاند؛ جرمی که نهتنها بسیار متراکمتر از سنگهای معمولی اطراف است، بلکه گرمای بیشتری هم از خود ساطع میکند. به زبان ساده، آنجا در دل ماه، یک «لکه داغ» عظیم وجود دارد که سالها زیر نگاه مستقیم تلسکوپها و فضاپیماها مخفی مانده بود و حالا تازه ردش در دادهها دیده شده است.
ماجرا از جایی جالبتر میشود که این توده حرارتزا دقیقاً زیر منطقهای قرار دارد که قبلاً هم برای دانشمندان مشکوک بود؛ ناحیهای پر از گنبدهای آتشفشانی قدیمی و ساختارهای غیرمعمول سطحی. این همپوشانی باعث شده برخی پژوهشگران بگویند: شاید داریم به بقایای یک سامانه آتشفشانی غولپیکر نگاه میکنیم؛ چیزی شبیه ریشه خشکشده یک آتشفشان که هنوز در عمق، کمی گرما در خود دارد و اجازه نمیدهد کاملاً فراموش شود.
اما منشأ این گرما چیست؟ یکی از سناریوهای جدی که در این مقاله مطرح شده، وجود غلظت بالای عناصر رادیواکتیو مثل توریم، پتاسیم-۴۰ و اورانیوم در این بخش از گوشته ماه است. این عناصر، در فرآیند فروپاشی رادیواکتیو خود انرژی آزاد میکنند و همین میتواند توضیح دهد چرا این منطقه نسبت به محیط اطرافش گرمتر است. بعضی مدلها حتی پیشنهاد میکنند که این توده ممکن است باقیمانده یک «سَیارهواره» (سیارهگون کوچک) باشد که در دورانهای اولیه شکلگیری ماه در آن گیر افتاده و هنوز امضای حرارتی خودش را حفظ کرده است.
اگر این فرضیهها درست باشد، آنچه این کشف را واقعاً مهم میکند فقط پیدا کردن یک جرم داغ در دل ماه نیست؛ بلکه این است که داستان شکلگیری و سرد شدن ماه را باید دوباره بخوانیم. تا امروز، تصویر غالب این بود که ماه در گذشته دور، بعد از یک دوره فعالیت آتشفشانی شدید، بهتدریج سرد شده و حالا تقریباً از نظر حرارتی «خاموش» است. اما وجود چنین توده حرارتزایی نشان میدهد که سرد شدن ماه شاید آنقدر یکنواخت و کامل نبوده که فکر میکردیم.
از زاویهای دیگر، این کشف میتواند برای آینده حضور انسان روی ماه هم تعیینکننده باشد. اگر در زیر بعضی نواحی، ساختار سنگی متفاوت، پوسته نازکتر یا فعالیت حرارتی بیشتری وجود داشته باشد، این موضوع مستقیماً روی انتخاب محل ساخت پایگاه، حفاری، تونلزنی، و حتی ایمنی سازهها تأثیر میگذارد. تصور کن روزی فضانوردان روی سطح ماه راه میروند، در حالی که چند ده کیلومتر زیر پایشان، یک توده عظیم داغ و متراکم آرام آرام گرما پس میدهد.
شاید جذابترین بخش داستان این باشد که همه اینها فقط از روی اعداد و نقشهها کشف شده؛ نه کسی آن پایین را دیده، نه متهای تا آن عمق پیش رفته. با تحلیل هوشمندانه تغییرات جزئی در میدان گرانشی ماه و مقایسه آن با نقشههای حرارتی، پژوهشگران توانستهاند سایه یک چیز بزرگ و متفاوت را تشخیص دهند؛ چیزی که فعلاً اسمش را میشود گذاشت: «توده داغ مرموز زیر سطح ماه».
حالا، با انتشار این نتایج، موجی از سؤالها در جامعه علمی بهراه افتاده: این جرم دقیقاً از چه ساخته شده؟ چهقدر بزرگ است؟ آیا تنهاست، یا لکههای داغ پنهان دیگری هم زیر پوسته ماه خوابیدهاند؟ پاسخ این سؤالها شاید سالها طول بکشد، اما یک چیز همین حالا هم روشن شده: ماه آنقدرها هم که فکر میکردیم ساده، سرد و قابل پیشبینی نیست؛ و زیر چهره آرام و نورانیاش، هنوز رازهایی دارد که میتوانند ما را شگفتزده کنند.