یک تیم بینالمللی از باستانشناسان اعلام کردهاند که در یکی از محوطههای باستانی بریتانیا، شواهدی بهدست آوردهاند که نشان میدهد انسانهای باستانی حدود ۴۰۰ هزار سال پیش نهفقط از آتش استفاده میکردند، بلکه آن را عمداً «میساختند». بررسی ریزساختار سنگها و آثار سوختگی، نشان میدهد این homininها (انسانواران) احتمالاً با ضربهزدن دو نوع سنگ به هم، جرقه تولید کرده و آتش را روشن میکردند؛ کشفی که تاریخ مهارت آتشافروزی را چند صد هزار سال به عقب میبرد و نگاه ما به تکامل فناوری، تغذیه و مهاجرت انسان را دگرگون میکند.
🧱 کشف در بریتانیا؛ زمانی که اروپا هنوز یخزده بود
بر اساس گزارش IFLScience،
- این شواهد در یک محوطه باستانی در بریتانیا بهدست آمده است؛
- قدمت لایههای باستانی آن حدود ۴۰۰ هزار سال تخمین زده میشود؛
- و به دورهای برمیگردد که اروپا اقلیمی سردتر و ناپایدارتر از امروز داشته است.
تا پیش از این، دیرینهانسانشناسان درباره اینکه انسانهای اولیه در این عرضهای جغرافیایی آتش را خودشان روشن میکردند یا فقط از آتشهای طبیعی (مثل صاعقه و آتشسوزی جنگلها) بهره میگرفتند، تردید داشتند. کشف جدید، کفه ترازو را بهنفع «آتشافروزی فعال» سنگین میکند.
🔬 داستان از کجا شروع شد؟ بررسی میکروسکوپی سنگها
پژوهشگران برای رسیدن به این نتیجه، روی دو دسته شواهد اصلی تمرکز کردهاند:
-
سنگهای چخماق و ابزارهای سنگی
- روی برخی سنگها آثار ضربههای تکراری، ریزترکها و خطخراشهای موازی دیده شده؛
- این الگوها با آنچه در آزمایشهای امروزی هنگام زدن چخماق به سنگهای معدنیِ حاوی آهن (مثل پیریت) برای تولید جرقه ایجاد میشود، شباهت مستقیم دارد.
-
آثار سوختگی کنترلشده در رسوبات
- در اطراف این ابزارها، لایههایی از خاک و رسوبات پیدا شده که بهشدت حرارت دیده و تغییر رنگ دادهاند؛
- دمای برآوردشده نشان میدهد که این حرارت نتیجه آتش پایدار و نسبتاً طولانی بوده، نه یک سوختگی تصادفی یا کوتاهمدت.
ترکیب این دو نوع شواهد – هم ابزار تولید جرقه و هم آثار آتش پایدار در همان نقطه – آن چیزی است که پژوهشگران آن را قدیمیترین سند روشن «ساختن» آتش توسط انسان میدانند.
🧠 چرا این کشف مهمتر از «یافتن خاکستر» است؟
شواهد آتش در باستانشناسی چیز جدیدی نیست؛
- در برخی محوطهها (مثل غارهای آفریقا و خاورمیانه) نشانههایی از آتشهای ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار ساله هم گزارش شده است.
اما تفاوت کشف جدید در این است که:
- آن شواهد معمولاً فقط خاکستر، استخوان سوخته یا رسوبات سیاهشده بودند؛
- باستانشناسها نمیتوانستند با قطعیت بگویند که آتش خودآگاه روشن شده یا منشأ طبیعی داشته؛
- در این مطالعه، برای اولینبار خودِ ابزارِ «جرقهزن» همراه با آثار استاندارد آتشافروزی در یک متن باستانی قدیمی پیدا شده است.
به تعبیر پژوهشگران، این تفاوت مثل فرقگذاشتن بین این است که «بدانیم آتش در آنجا بوده» یا مطمئن باشیم که «کسی آن آتش را عامدانه روشن کرده است».
🍖 از تغذیه تا مغز: پیامدهای آتش برای تکامل انسان
مهارت آتشافروزی فقط یک ترفند بقا نبود؛ بلکه مسیر تکامل انسان را شکل داد:
-
پختن غذا:
آتش، امکان پخت گوشت و دانههای سفت را فراهم کرد؛
این کار هم هضم را آسانتر و هم انرژی قابلدسترس بیشتری فراهم میکرد. بسیاری از انسانشناسان معتقدند رژیم غذایی پختهشده در رشد مغز انسان نقش کلیدی داشته است.
-
گرمایش و بقا در عرضهای شمالی:
حضور انسانهای اولیه در بریتانیا و شمال اروپا، بدون امکان تولید آگاهانه آتش، بسیار دشوار بود.
کشف جدید نشان میدهد این گروهها نهتنها از آتش تصادفی استفاده میکردند، بلکه برای ماندن در محیطهای سرد، به آن اتکا داشتند.
-
حفاظت و اجتماع:
آتش در شب، حشرات و شکارچیان را دور میکرد و مکانی برای اجتماع، ارتباط و احتمالا شکلگیری زبان و فرهنگ فراهم میساخت؛
بنابراین، این مهارت میتواند با پیچیدهتر شدن روابط اجتماعی هم مرتبط باشد.
🧪 روش کار: از آزمایشگاه تا سایت باستانی
برای اینکه نشان دهند آثار روی سنگها واقعاً مربوط به «جرقهزنی» است و نه صرفاً استفاده معمولی از ابزار، تیم پژوهشی:
- در آزمایشگاه، چخماق و سنگهای حاوی سولفید آهن (مثل پیریت) را بهصورت کنترلشده به هم زدند؛
- سپس با میکروسکوپ و آنالیز سطحی، الگوهای سایش، خراش و خردشدگی روی سنگها را ثبت کردند؛
- این الگوها را با نمونههای باستانی بریتانیا مقایسه کردند؛
- نتیجه: همپوشانی چشمگیر و مشخص بین دو مجموعه، که احتمال استفاده این ابزارها برای تولید جرقه را بهشدت تقویت میکند.
چنین رویکرد آزمایشمحور (experimental archaeology) کمک میکند میان حدس و شواهد عینی تمایز گذاشته شود.
🌍 بریتانیا در نقشه تکامل فناوری آتش
پیش از این کشف، قدیمیترین شواهد نسبتاً مطمئن از آتشافروزی عمدی بیشتر در:
- آفریقا
- و خاورمیانه
گزارش میشد.
کشف جدید در بریتانیا نشان میدهد که:
- مهارت «ساختن آتش» تا ۴۰۰ هزار سال پیش به شمالغربی اروپا هم رسیده بوده؛
- و این منطقه صرفاً یک حاشیه سرد و دورافتاده نبوده، بلکه یکی از آزمایشگاههای مهم در تکامل فناوری انسانهای اولیه به شمار میرفته است.
❓ چه کسانی این آتش را روشن کردند؟ نئاندرتالها یا نیاکانشان؟
با توجه به قدمت ۴۰۰ هزار ساله،
- این محوطه به دورانی برمیگردد که گونههای مختلف انسانوار (hominin) – شامل نیاکان نئاندرتالها – در اروپا حضور داشتند.
پژوهشگران در حال حاضر با احتیاط صحبت میکنند و نام گونه خاصی را قطعی نمیدانند، اما:
- این دادهها نشان میدهد توانایی شناختی لازم برای برنامهریزی، جمعآوری مواد مناسب و تولید جرقه، در این گروهها شکل گرفته بوده است؛
- تواناییای که بعداً در نئاندرتالها و انسان خردمند (Homo sapiens) به اوج میرسد.
🧩 پرسشهای باز برای آینده
با وجود اهمیت این کشف، هنوز پرسشهای زیادی باقی است:
- آیا این مهارت بهطور مستقل در نقاط مختلف جهان تکامل یافته، یا از یک جمعیت به دیگران منتقل شده است؟
- آتشافروزی در این دوره چقدر رایج بوده؛ هر روز، یا فقط در مناسبتهای خاص؟
- آیا ردپای مشابهی را میتوان در محوطههای دیگر اروپا و آسیا هم پیدا کرد، اگر ابزارها با همین دقت میکروسکوپی بررسی شوند؟
پژوهشگران امیدوارند با اعمال همین روشهای تحلیلی روی مجموعههای قدیمیِ دیگر، نقشه جهانیِ تکامل آتشافروزی را با جزئیات بیشتری ترسیم کنند.
📌 جمعبندی خبری
- یک تیم علمی در بریتانیا، روی ابزارهای سنگی ۴۰۰ هزار ساله مطالعه کرده است.
- آثار ریزخراش و سایش روی سنگها، بههمراه لایههای رسوبیِ سوخته، نشان میدهد انسانهای اولیه در این منطقه عمداً آتش درست میکردهاند.
- این یافته، قدیمیترین سند مستقیم از «آتشافروزی کنترلشده» در جهان محسوب میشود.
- کشف جدید، تصویر ما از بقا در اقلیمهای سرد، تغذیه مبتنی بر غذای پخته و تکامل تواناییهای شناختی و فرهنگی انسان را به عقب میبرد.